شاهنامه ابوسعیدی از شاهکارهای هنر مکتب تبریز - گفتگوی افروز

به گزارش گفتگوی افروز، در آنالیز فرایند شکل گیری مکتب هنری تبریز درمی یابیم که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و به ویژه در ربع رشیدی تبریز که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در این شهر بنیان گذاری کرد، گذاشته شد.

در این دوره، تبریز در پرتو پیشرفت همه جانبه آثار هنری، به عمده ترین مرکز هنرهای کتاب آرایی خاور نزدیک و میانه تبدیل شد و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین های این منطقه را تحت تأثیر خود قرار داد.

بهترین نمونه از آثار کتاب آرائی مکتب تبریز دوره اول ایلخانی، نسخه ای از شاهنامه موسوم به شاهنامه ابوسعیدی یا دموت است، این اثر حاصل کارگاه های هنری تبریز بوده و به رغم حضور بعضی عناصر غیربومی در نگاره های آن، اثری کاملاً ایرانی محسوب می شود. بیشتر محققان، نگاره های این شاهنامه را از آثار نگارگری شمس الدین و احمد موسی، عظیم ترین نگارگران مکتب تبریز دوره اول و وجه تسمیه نام آن را مربوط به ترتیب یافتن این نسخه نفیس در دوران ایلخانی، سلطان ابوسعید بهادر خان، آخرین ایلخان قدرتمند مغولان در ایران دانسته اند.

از منظر هنری، شاهنامه دموت به لحاظ بیان حالت، گلچین شیوه ها، اجرای استادانه و انتخاب مضامین از شهرت به سزایی در سرتاسر عالم برخوردار است. با وجود فرضیه های مورد اشاره در خصوص پدیدآورندگان نگاره های این شاهنامه، عدم وجود هرگونه تاریخ، نام نگارگر یا حامی و سفارش دهنده آن موجب بحث های فراوانی میان دانشوران در زمینه شناسنامه آن، در تاریخ هنر شده است. با این وجود، به احتمال زیاد، تاریخ اجرای آن به اواخر سلطنت ابوسعید (735-717 هجری قمری) باز می شود و باز به احتمال زیاد، حامی آن وزیر باکیاست سلطان ابوسعید، خواجه غیاث الدین محمد همدانی، فرزند رشیدالدین فضل الله همدانی از وزراء و دانشمندان عظیم عصر ایلخانی و بنیان گذار ربع رشیدی بوده که به تأسی از پدر نامدارش، محرک بسیاری از فعالیت های علمی و هنری در ربع رشیدی، در حوالی سال 730 هجری قمری در تبریز بود.

این اثر نفیس هنری که تا دوره محمدعلی شاه در دربار قاجار بود، در حدود 1288 هجری شمسی با واسطه به دست مجموعهداری فرانسوی بنام ژرژ ژوزف دموت رسید. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعهها و گالریهای هنری داد که البته بهای بالای آن، سدی عظیم در برابر استقبال ایشان از خرید بود. دموت برآن شد، شیرازه این نسخه بیهمتا را بگشاید و برگههای آن را بهگونهای منفرد بفروشد. همین تصمیم نابخردانه سبب شد که امروزه برگههای شاهنامه ابوسعیدی در سراسر دنیا پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد، از اینروست که این شاهنامه به شاهنامۀ دموت نیز معروف است.

امروزه برگ هایی از این نسخه ممتاز در مجموعه های مختلف هنری دنیا و از جمله در موزه های متروپولیتن، دانشگاه هاروارد، گالری هنری فریر، موزه بریتانیا، موزۀ هنرهای زیبای بوستون، موزۀ لوور، و موزه رضا عباسی تهران نگهداری می شود.

شاهنامه ابوسعیدی یا دموت به عنوان شاخص ترین اثر کتاب آرائی هنر مکتب دوره اول تبریز و در واقع یکی از شاهکارهای این مکتب هنری محسوب می شود.

* رئیس امور موزه های اداره کل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی آذربایجان شرقی