کنترل بحران فرونشست زمین؛ از انسداد چاه های غیرمجاز تا اصلاح سیستم آبیاری در کشاورزی - گفتگوی افروز

به گزارش گفتگوی افروز، پدیده فرونشست زمین که بسیاری از شهرهای کشور را تهدید می نماید با اصلاح روش های مصرف آب، مهارشدنی است.

گفتگوی افروز - فرو نشست زمین بسیاری از شهر های کشور را تهدید می نماید؛ مسئله ای که از نظر بعضی کارشناسان و مسئولان این حوزه به عنوان زلزله پنهان مطرح می گردد.

فروریزش های زمین در شهرهای تهران، اصفهان، قم، ورامین و اشتهارد اتفاق افتاده است. در تهران در منطقه های از جمله شهران، خیابان پیامبر (ص)، میدان قیام و خیابان مولوی شاهد فرونشست هایی بوده ایم.

در فرونشست زمین، سطح زمین در یک مساحت وسیع تر و به صورت تدریجی انحنا پیدا نموده و به پایین میل می نماید این عدد در جنوب تهران به بالای 25 سانتی متر در سال رسیده است.

کارشناسان می گویند که علت عمده این پدیده، افت سطح آب های زیرزمینی ناشی از استحصال بی رویه آب، حفر چاه های غیرمجاز، کاشت محصولات آب بر بدون مدیریت، کاهش نزولات جوی و عدم مدیریت در آبیاری به ویژه در محصولات آب بر، است.

علی بیت الهی مدیر بخش زلزله و خطر پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: در ایران خشکسالی های ممتد از یک طرف و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی از طرف دیگر، در چند سال گذشته باعث شده که فرونشست زمین به مرحله ای بحرانی رسیده است. در این مرحله که عوارض سطحی فرونشست زمین نیز خود را آشکار می سازد، سطح زمین شکاف های خطرزایی پیدا نموده است.

به گفته بیت الهی، نمونه ای از این عوارض سطحی را در جنوب دشت ورامین و در زمین های زراعی می توان مشاهده کرد که گاه مشاهده شده که حتی کشاورزی داخل چنین شکاف هایی افتاده است. زمین دهان باز می نماید و آب زراعی را از بین برده و همین امر خود باعث شده که مساله آبیاری زمین کشاورزی را تحت الشعاع قرار گیرد.

او می گوید: در منطقه اشتهارد زیر دکل های برق شکاف هایی با پتانسیل فروریزش ناگهانی ایجاد شده است. در اصفهان و در محدوده شهری زیربنا های تاریخی تحت تاثیر قرار گرفته و دچار ترک خوردگی شده اند؛ ما در بازه زمانی خاصی از نظر کنترل فرونشست زمین قرار گرفته ایم، نرخ فرونشست به شرایط بحرانی رسیده است.

برای کنترل فرونشست زمین، قدم اول این است که چاه های غیرمجازی که بی رویه هم از آب استفاده می نمایند، مسدود شوند، تعداد این قبیل از چاه ها در استان های مختلف کم نیست. به عنوان نمونه، در استان تهران طبق آمار های موجود حدود 50 هزار حلقه چاه حفر شده، تعدادی در حدود 30 هزار حلقه چاه غیرمجاز هم وجود دارد.

این چاه های غیرمجاز، مخفیانه در داخل باغات و مزارع حفر شده اند. اقدام مهم دیگر که می تواند در کاهش اندازه مصرف آب و در نتیجه کاهش نرخ فرونشست زمین موثر باشد، صرفه جویی در اندازه مصرف آب در بخش کشاورزی است.

این کار با مدیریت کشت در بخش کشاورزی و با مسئولیت وزارت جهاد کشاورزی قابل انجام است. زمانی که در نواحی کم آب، محصول کشاورزی با احتیاج آبی بالا کاشته می گردد، به طور طبیعی، آب بیشتری از سفره آب زیرزمینی بیرون کشیده می گردد، در اغلب اوقات نیز، آب استحصالی به مراتب بیشتر از حد مجاز تعادل بیلان سفره آب زیرزمینی است، در چنین شرایطی واضح است که سطح آب زیرزمینی پایین می رود و به تبع آن سطح زمین هم فرونشست می نماید.

کار مهم دیگری که با هدف مقابله با فرونشست زمین، وزارت جهاد کشاورزی باید به آن رسیدگی کند، اصلاح سیستم آبیاری زمین های کشاورزی است. سیستم آبیاری غالب در بیشتر زمین های کشاورزی و باغات کشور، روشی بسیار قدیمی و نامناسب است.

پیش از نصرالله کمالیان، عضو کمیسیون عمران مجلس هم گفته بود: یکی از دلایل مهم در فرونشست که از مسائل ساخته دست انسان است، برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی و خالی شدن لایه های تحتانی است. وقتی حجم آب کاهش می یابد منافذی در بین لایه های خاک ایجاد می گردد که به علت سنگینی لایه های بالایی آرام آرام این منافذ پر می گردد و به مرور که این یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه ها به سطح زمین می رسد در مجموع از عمق 200 متری تا سطح زمین می تواند جابه جایی یا نشست 50 سانتی متری اتفاق بیفتد.

او گفت: افزایش پدیده فرونشست در کشورمان نگران نماینده است و با توجه به خطر ها و تبعات آن باید با جدیت به مهار و کنترل آن بپردازیم.

به گفته کمالیان، اگر پدیده فرونشست به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله 20 متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان ها می گردد و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه ها بگردد.

تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراهه ها و سازه های انتقال آب، شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه ها در نتیجه تنش های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان ها (ایجاد اختلال در بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه ها)، پیشروی امواج در منطقه ها پست ساحلی، کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان های حیاتی و سازه های مهم و کاهش اندازه نفوذپذیری سطحی و پیرو آن توسعه پهنه های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی از جمله آسیب های فرو نشست زمین است.

گفتگوی افروز مالی راه و شهرسازی